Enschede-Gronau: geschiedenis in het kort

Nederland heeft in het verleden vele (lokaal)spoorlijnen gekend, die pas relatief laat (vanaf ca.1880) werden aangelegd en ook al vrij snel weer bijna allemaal werden opgebroken of althans gesloten voor het reizigersvervoer. De spoorlijn tussen Enschede en Gronau behoort echter zeker niet tot deze categorie. Op 1 januari 1868, toen het eerste gedeelte tussen Enschede en de halte Glanerbeek werd geopend, was Enschede zelf pas sinds anderhalf jaar bereikbaar per trein via de toen nog enkelsporige verbinding met Hengelo.

Het spoornet van Nederland was nog verre van compleet, en bestond toen zelfs uit meerdere geheel los van elkaar staande gedeelten. De enige andere spoorlijnen uit die tijd die sindsdien weer uit de dienstregeling zijn verdwenen zijn de lijnen naar Moerdijk, Tilburg-Turnhout, Eindhoven-Neerpelt, Maastricht-Hasselt (rails nog aanwezig) en Nijmegen-Groesbeek (idem). 		    

Het spoornet van Nederland op 01-01-1868


Werkzaamheden voor de aanleg van de spoorlijn Enschede-Gronau, ter hoogte van de ingraving bij Enschede. Het viaduct staat er nog steeds!

    Hoewel het van meet af aan de bedoeling was geweest de lijn uiteindelijk door te trekken tot aan Gronau, bleef het gedurende de eerste paar jaren bij de verbinding met 'grenshalte' Glanerbeek, doordat men aan Duitse kant eerst een goede spoorverbinding van Gronau richting Münster en Ahaus wenste. Uiteindelijk begonnen in 1874 de werkzaamheden voor de verbinding met het Duitse spoornet en werd op 1 oktober 1875 de verbinding Enschede-Gronau officieel geopend voor het publiek. Dit betekende tevens het einde voor de tijdelijke halte bij de grens, maar in 1889 kreeg Glanerbrug op bijna dezelfde plaats als de halte een eigen station, en keerde aldus weer in de dienstregeling terug.

Jarenlang kende de lijn een druk verkeer, vooral voor de aanvoer van kolen en veel andere grondstoffen voor de Twentse industrie. Een aantal fabrieken had een rechtstreekse aansluiting op de spoorlijn Enschede-Gronau, waarvan de fabriek van Van Heek & Co wel de bekendste was. Het personenvervoer was van een duidelijk minder groot belang, er reden aanvankelijk ook niet meer dan drie treinen per dag. Langzamerhand kwam hier echter ook verbetering in, en reden er aan Nederlandse kant zelfs rechtstreekse rijtuigen naar bv Amsterdam, Zwolle, Rotterdam of Den Haag. Aan Duitse zijde reden de treinen vanaf 1911 door naar Münster, maar hier kwam in 1914 een abrupt einde aan door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Het treinverkeer tussen Enschede en Gronau werd later op beperkte schaal weer hervat, maar de dienstuitvoering werd in de loop van de oorlog steeds moeilijker, totdat in 1918 er uiteindelijk nog maar één trein reed.     

De textielfabriek van Van Heek in Enschede



De dienstregeling van (Hengelo-)Enschede-Gronau uit het spoorboekje van 1922.




Werkliedentrein tussen Enschede en Glanerbrug, 28-09-1946

     Na de Eerste Wereldoorlog kwam het vervoer redelijk snel weer op het oude niveau terug, maar de Tweede Wereldoorlog pleegde een nieuwe aanslag op het treinverkeer tussen Enschede en Gronau. Vanaf 1943 stopten reizigerstreinen niet meer in Glanerbrug, en in september 1944 maakte het uitbreken van de spoorwegstaking een einde aan de enkele schaarse niet-militaire treinen die er toen nog reden. De lijn werd hierna nog uitsluitend gebruikt voor munitie- en troepenvervoer, later ook voor het afvoeren van geroofde goederen waaronder zelfs een aantal trams uit Den Haag! Omgekeerd keerde een deel van het naar Duitsland afgevoerde NS-materieel na de oorlog via deze spoorlijn weer terug naar Nederland.

In tegenstelling tot in 1918, kwam in 1945 het treinverkeer na de oorlog niet meteen weer op gang, er reden slechts enkele werkliedentreinen. De fabrieken betaalden hiervoor een vergoeding aan NS, maar aangezien het aantal vervoerde personen daalde terwijl de NS de prijs juist verhoogde, kwam hier in november 1950 een einde aan. Het bleef verder stil op Enschede-Gronau, totdat op 19 mei 1951, aansluitend op de voltooiing van de elektrificatie van Apeldoorn-Enschede/Oldenzaal, de lijn officieel werd heropend voor het reizigersvervoer. Doordat de treinen voortaan hoofdzakelijk met dieselstellen ipv stoomlocs zouden worden gereden, kon de reistijd op het trajekt Enschede-Münster flink bekort worden. Een aantal treinen werd nog wel door stoomlocomotieven getrokken, maar hier kwam in 1964 ook een einde aan toen het stoomdepot in Gronau werd opgeheven.

Zo'n 20 jaar leidde het lijntje verder een vrij rustig bestaan, met een weliswaar niet zeer uitgebreide dienstregeling, maar toch nog een zekere internationale allure dankzij enkele rechtstreekse treinen Amsterdam-Enschede-Gronau-Münster. De kosten begonnen echter met name voor de DB zwaarder te wegen dan de opbrengsten, en dus werd de dienstregeling steeds verder vereenvoudigd. In 1968 verdwenen al de rechtstreekse treinen naar Amsterdam, in 1976 ook de trein naar Dortmund en op één na alle treinen naar Münster. Slechts eenmaal per dag reed er nog een reizigerstrein van Gronau naar Enschede en terug: het wettelijke voorgeschreven minimum, maar duidelijk niet meer bedoeld als een serieuze dienstregeling voor de treinreiziger. In 1979 werd het goederenvervoer gestaakt, waarmee het aantal treinen op het baanvak een absoluut dieptepunt bereikte. Zowel NS als DB stuurden duidelijk aan op sluiting van de lijn, wat echter resulteerde in heftige protesten van lokale inwoners en regionale besturen. 		    

De dienstregeling van 1976 waarmee de treinreiziger het vijf jaar lang moest stellen. Gezien de tekst onderaan de pagina had de NS al zo zijn eigen ideeën over hoe men het beste in Gronau kon komen.


Plan U in de bocht in Enschede tijdens een roestrit op 13-03-1981 (foto: R.Ankersmit)

     Zolang het politieke steekspel voortduurde bleef de 'excuus-trein' zijn dagelijkse slagje vanuit Gronau maken, waarbij de uitgedunde dienstregeling zo zijn eigen problemen kende. Om roestvorming (en daarmee detectieproblemen bij de beveiliging van de overwegen) te voorkomen, reed er 's-ochtends en 's-middags een NS-treinstel (meestal een Plan X) van Enschede naar Glanerbrug en terug, waarmee dus de absurde situatie was bereikt dat er meer kilometers voor roestrijden werden gemaakt dan voor het vervoeren van reizigers!

Uiteindelijk kwam dan toch het definitieve einde, en werd het baanvak met ingang van 27 september 1981 gesloten voor het reizigersvervoer. Op last van het Ministerie van Defensie werden de rails echter niet opgebroken, omdat de spoorverbinding met Duitsland nog van strategisch belang was.     
De laatste trein in Enschede (foto: Henk Lutje Spelberg, 26-09-1981)

De BRE-Leyland railbus langs het perron in Enschede (foto: Rob van Ee, 15-06-1985)

     In de jaren erna werd de rust op het baanvak nog slechts een heel enkele keer verstoord; opvallend was het optreden van de BRE-Leyland railbus die door stichting Bus Op Rails Enschede Gronau (BOREG) naar Enschede was gehaald, en op 16-06-1985 een zestal slagen naar Gronau reed. Stichting BOREG wilde met dergelijk materieel de spoorverbinding met Gronau nieuw leven inblazen, maar het plan kon uiteindelijk niet op voldoende steun rekenen.

In de zomer van 1989 maakte de commissaris van de koningin met een DE2 nog een inspectierit naar Glanerbrug, waarmee het voor zover bekend de laatste 'reizigerstrein' is die er heeft gereden. In 1994 was het baanvak nog het toneel van de ontgroening van een groep Rotterdamse studenten, die als taak kregen het baanvak tussen Enschede en de grens te ontdoen van struiken en onkruid. Het verwijderde groen werd hierbij afgevoerd op een aantal platte wagens getrokken door sik 203. Na deze actie kregen roest en onkruid echter opnieuw vrij spel en in 1999 was de spoorlijn wederom voor een groot deel overwoekerd. Er was veel fantasie voor nodig om zich nog voor te kunnen stellen dat hier ooit weer treinen zouden rijden met een snelheid die duidelijk boven 'stapvoets' zou liggen...     

De overgroeide spoorbaan in 1999, ergens tussen Enschede en Glanerbrug


Meer informatie over deze lijn:

- Enschede-Gronau - spoorlijn met een rijke historie (Railhobby 1981)
- Op weg naar Enschede
- Op de Rails, augustus 1970, pag.162 e.v.
- Op de Rails, november 1985, pag.326 e.v.
- Op de Rails, november 2001, pag.421 e.v.
- Railmagazine 172, pag.38 e.v.
- Railhobby 1999/9, pag.14 e.v.
- Historie herleeft - van GOLS naar MBS
- Railhobby 1991/11, pag.12 e.v.